Ekspozycja porządkuje pewne zjawiska w polskim malarstwie drugiej połowy XIX stulecia. Zastosowano ideowe i optyczne dominanty (np. Czwórka Józefa Chełmońskiego, Wieczór nad Sekwaną Aleksandra Gierymskiego, Introdukcja Jacka Malczewskiego, Bydło schodzące do wodopoju Józefa Szermentowskiego, Spotkanie na moście Józefa Brandta). Wyróżniono także artystów wyznaczających nowe tendencje w polskim malarstwie XIX wieku, np. Józef Szermentowski, Józef Chełmoński, Aleksander Gierymski.

Ekspozycja w tej sali ma na celu wyodrębnienie tematyki związanej z nauczaniem na akademiach oraz sztuką oficjalną, reprezentacyjną, prezentowaną na salonach i odpowiadającą zapotrzebowaniu elit i bogatej części społeczeństwa. Przykładem typowym dla malarstwa religijnego tego czasu jest obraz Feliksa Cichockiego-Nałęcza, Matka Boska Prządka (Praca) - łączący uwspółcześnioną ikonografię z formą typową dla akademickiego warsztatu drugiej połowy XIX wieku.

Zgromadzone dzieła łączy: romantyczna nastrojowość; romantyczna ikonografia, zwłaszcza w duchu narodowo-wyzwoleńczym: wybitny przywódca (Napoleon), szlachetny bohater walczący o wolność i najwyższe ideały rewolucyjne: wolność, równość, braterstwo (Dembiński, Kościuszko, ks. Józef), anonimowy żołnierz walczący o wolność (Krakusi). Reprezentowane są obrazy wielkich indywidualności polskiego malarstwa romantycznego (Michałowski, Kwiatkowski, Rodakowski i Grottger).

Początkom sztuki polskiej patronuje wielki mecenas na polskim tronie, Stanisław August Poniatowski. Zorganizowana przez niego polityka kształcenia polskich artystów za granicą, zamiast sprowadzania do Polski obcych, stanęła u początków nowoczesnego malarstwa polskiego. Termin "Oświecenie" przyjęty jako tytuł Sali I wynika z pluralizmu form stylistycznych (późnego baroku, rokoka, klasycyzmu rzymskiego i paryskiego i neoklasycyzmu) panujących na dworze króla oraz w kręgach magnaterii.