W olsztyńskim zamku, pochodzącym z połowy XIV wieku, znajduje się niezwykła pamiątka po Mikołaju Koperniku. Jest to tablica astronomiczna służąca do przedstawienia pozornego ruchu słońca w dniach bliskich równonocy wiosennej i jesiennej. Mikołaj Kopernik wykonał ją podczas swojego pobytu na zamku, kiedy - jako kanonik warmiński - sprawował urząd administratora dóbr kapitulnych (1516 - 1521).

Wystawa łączy dwie cenne kolekcje Muzeum: zespół XVII i XVIII-wiecznych kartuszy herbowych oraz portrety - w większości właśnie z herbem w tle - przedstawicieli najważniejszych rodów szlacheckich żyjących na terytorium obecnego regionu Warmii i Mazur. Portrety pochodzą z końca XVI do XIX wieku. Obie kolekcje łączy element herbu, znaku rodziny i własności, a zarazem jej godła i pieczęci. Znaku, świadczącym o przynależności do stanu szlacheckiego.

Twórczość malarskiego rodu Madrazo to artystyczna opowieść o sztuce XIX wieku, jej kosmopolityzmie, uniwersalnym poszukiwaniu piękna, pokorze wobec potęgi tworzenia i szacunku dla tradycji. Comunidad de Madrid (Autonomiczny Region Madrytu) posiada imponującą kolekcję obrazów artystycznego rodu Madrazo, którego członkowie nie tylko zaliczają się do grona najważniejszych artystów hiszpańskich, ale także swoją sztuką wpisują się w dzieje malarstwa europejskiego.

Złotnictwo świeckie polskie i obce to kolejna tematyczna prezentacja dzieł złotniczych z kolekcji Muzeum, obok wyrobów świeckich (wystawa Dawny Toruń), naczyń i sprzętów liturgicznych (Sztuka sakralna nowożytnego Torunia), a także skarbów ze Skrwilna i z Nieszawy. Różnorodność eksponatów, zarówno w odniesieniu do czasu i miejsca ich powstania, jak i formy oraz funkcji, pozwala wyodrębnić kilka grup przedmiotów.

Skarb ze Skrwilna, zespół renesansowej i manierystycznej biżuterii oraz srebrnych naczyń i sprzętów stołowych, pozyskany został w 1961 roku podczas prac archeologicznych prowadzonych przez toruńskie Muzeum w Skrwilnie, na ziemi dobrzyńskiej (niedaleko Rypina). Rangę tego znaleziska porównać można jedynie z monarszym skarbem ze Środy Śląskiej (Muzeum Narodowe we Wrocławiu), zaś poszczególne klejnoty - z kilkoma zaledwie zespołami z polskich zasobów, miedzy innymi z kameryzowanymi aplikacjami.

Na co dzień Sala ta była miejscem posiedzeń III Ordynku (tzw. rada 60 mężów). Rada ta w samorządzie reprezentowała interesy rzemieślników i drobnych kupców. W Sali miały w miejsce również inne wydarzenia - jak opisał kronikarz w tej izbie, kiedy ma być ogłoszony wyrok śmierci winnych zbrodni ze stanu szlacheckiego, wtedy tamże zasiada burgrabia królewski z całym Magistratem i żąda ogłoszenia przez sekretarza wyroku śmierci przyprowadzonemu z więzienia winowajcy.

Na piętrze tym obejrzeć można także Galerię malarstwa polskiego od poł. XVII do poł. XX w., na którą składają się m.in. dzieła Bacciarellego, Smuglewicza, Gersona, braci Gierymskich, Witkiewicza, Malczewskiego, Matejki. Ekspozycja zachwyca pięknem ujęć portretowo-sytuacyjnych, ukazując ślad życia ludzi w minionych epokach i wyjątkowy kunszt warsztatu artystycznego. Uwagę zwraca tu przede wszystkim olbrzymia kompozycja autorstwa Mariana Jaroczyńskiego II Traktat toruński (6,40 x 4,50m).

Sala ta pełniła dla Torunia funkcje reprezentacyjne, podobne do tych, jakie pełniły sale audiencjonalne w siedzibach panujących możnowładców. Właśnie tu Rada Miasta podejmowała monarchów i posłów, odbywały się sejmiki pruskie, a nawet trzykrotnie sejmy polskie. Tutaj odbyło się słynne Colloqium Charitativum (braterska rozmowa pomiędzy katolikami i protestantami), zwołane w 1645 r. przez króla Władysława IV, mające załagodzić spory religijne.

Wystawa obrazuje dzieje toruńskiego mennictwa od czasów panowania krzyżackiego (sprowadzeni do walki z plemionami Prusów przez księcia mazowieckiego Konrada, władającego w latach 1199-1247 północno-zachodnią prowincją księstwa, rycerze Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwani w Polsce Krzyżakami, w przywileju lokacyjnym dla przyszłych mieszkańców Torunia, postanawiali o wybijaniu dobrej, denarowej monety), aż do 1766 r.

Ekspozycja ma na celu ukazanie dziejów Torunia od lokacji Starego (1233 r.) i Nowego Miasta (1264 r.) począwszy, po ostatnie lata samodzielności w XVIII w., ze szczególnym uwzględnieniem działalności toruńskich rzemieślników, kształtujących pomyślność miasta w ciągu wieków. Różnorodności prezentowanych zagadnień odpowiada bogactwo materiału zabytkowego: od wyrobów rzemieślniczych z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych, poprzez liczne pamiątki cechowe, fragmenty i detale architektoniczne.